Zasadniczą metodą kreatywną skrybów pozytywizmu był realizm. Oczywiście ten termin ogólny funkcjonuje w charakterze miana epoki literackiej. Określa się nią również sposoby twórcze w malarstwie, literaturze, czyli w sztuce na starym kontynencie. Taka tendencja zaistniała pomiędzy prądem romantyzmu a naturalizmu przy schyłku stulecia. Można więc tą nazwą wskazać pełnię dążeń w literaturze i sztuce, co realnie i prawdziwie odwzorowuje powszednią, człowieczą egzystencję w swoim środowisku.
Tak też realizm pojmowany jest jako wytyczna wiernego odtwarzania realiów. Omawianym pojęciem posługujemy się jako nazwą historyczną nurtu powiązanego stricte z postępem prozy artystycznej. W powieści modeluje się pewna odmiana – realizm krytyczny. Stworzył, wykreował ją francuski powieściopisarz – Honorė Balzac.
To właśnie realizm opierał się na punkcie widzenia, w którym to dzieło literacie jest pełnym testem z ludzkiej eksperiencji oraz deskrypcją postępowań i relacji, niuansów życia i jego tła. I, o czym należy pamiętać, realizm ten stanowi skrupulatne zdefiniowanie i odzwierciedlenie sztampowych usposobień.
W toku tegoż wielkiego prądu świat zaprezentowany został jako pokłosie wnikliwego psychologiczno-socjologicznego rozpatrywania. Zwykle analizami były powieści pokazujące obraz otoczenia po sporych społecznych przeobrażeń, np. po wojnach, rewolucjach.
To w tej rzeczywistości dochodziło do kształcenia się kanw nowoczesnej mieszczańskiej cywilizacji, a jednocześnie tkwiło jeszcze w pamięci wspomnienie dotychczasowych przewrotów. Kontakt ze sobą mieli reprezentanci wszelkich grup społecznych i wyznawców politycznych, a także rozczarowani obywatele i ludzie z jakąś perspektywą na przyszłość. Pierwocinę takich postępowań warto upatrywać w nagłych, szybko następujących po sobie zmianach społecznościowych i politycznych, które potrafiły błyskawicznie przynieść człowiekowi zarówno głośne imię, karierę, jak i infamię, bankructwo.
Tuzinkowa postać realistyczna została obdarzona mocnym charakterem, zaradnością, pomysłowością i była gruntownie umieszczona w epoce, gdy to funkcjonowała na pograniczu odchodzącego już feudalizmu i powstającego dopiero kapitalizmu. Taki bohater nierzadko bywał uwolniony lub oswobadzający się z onegdajszych przywilejów, nowoczesny, reprezentujący współczesny okres. Do tego jeszcze przekraczał granice pozytywizmu. To osobliwa, nadzwyczajna osobowość o niezwykłej inteligencji i woli działania. Nie tylko bowiem uczestniczy ona w machinacjach, konfliktach, ale może być także reżyserem. Nie należy wszak do niedwuznacznych moralnie.
Podsumowując realistyczną powieść warto przytoczyć definicję jej wartości, którą stworzył Stendhal: „Powieść jest zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”. Pisarzami realizmu byli chociażby: Francuzi (Flaubert), Anglicy (K. Dickens), Rosjanie (L. Tołstoj).
Trend realizmu i powieść realistyczną pierwej przekuje, a w następnej kolejności zastąpi naturalizm. W jego supozycjach wzięto pod uwagę dalece idące następstwa aksjomatu prawdy w dziele literackim. Mowa tutaj o takiej prawdziwości, w której to posadą jest paradygmat naukowy funkcjonujący za pośrednictwem obserwacji, z wykorzystaniem dokumentacji, działający dzięki próbom i stosowaniu eksperymentów.
Największy wydźwięk naturalizm uzyskał we Francji, czyli w kraju pełnym działalności sławetnych jego ambasadorów. I tak nie można zapomnieć o E. Zoli. Jednakże poza nim warto wymienić takich jak Joris-Karl Huysmans, Guy de Maupassant.
W modelowanym przez adeptów naturalizmu obrazie świata w pierwszej kolejności wyłania się motyw biologiczny. Społeczeństwem przewodzi selekcja naturalna, walka o byt. Dlatego też łatwo można odnotować, iż w naturalistycznych utworach realia są zaprezentowane pesymistycznie. Entourage objawia się nam chorobliwie, wręcz patologicznie, człowiek zaś jest jeno cząstką przyrody, toteż władają nim popędy.
Zola raczył pomnieć, iż rzeczywistość należy odsłaniać taką, jaką faktycznie jest i to zważając na jej wszelką szpetotę, czy na zakazy etyczne. Tak oto w 1879 roku podał definicję kongruentnego sposobu: „Naturalizm w literaturze jest to[…] zwrot do natury i człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, pojmowanie i malowanie tego, co istnieje…”.
W powieści naturalistycznej nad opowiadaniem hegemonię posiada opis. Teksty pełne są brzydoty, gdyż w odróżnieniu od romantyków pozytywiści wpadli w przeciwną skrajność. Finalnie zmierzają do potocznego języka. Kolokwializm miał łatwiej przekonywać o niezawodności, rzetelności i prawdziwości wyjawianego świata. W większości wypadków narrator nie manifestuje swojego zdania, wystarczy, że opisuje to, co widzi i, co się w danym wydarzeniu dopatruje.