Jedną z przejściowych odmian powieści stanowiła – historyczna. Jej wyjątkowa rola wynikała nie tylko z powodu zaciekawienia czytelnika ciekawym tematem ujętym artystycznie, ale także przez politykę i społeczeństwo. Czasy podległej Polski przyczyniły się do wzbogacenia u adresata charakteru o wrażliwość na problem kraju. Tak też Sienkiewicz napisał w pewnej recenzji: „Niechże choć literatura stworzy nam światy inne, gdzie wszystko jest (…) wielkie, nie takie płaskie, ale wzniosłe…”.
Powstały różne rodzaje historycznej. Przyczyny jej istotności należy też wypatrywać w dalszych jej losach. Wzór powieści przekształcał się artystycznie i zmieniał ideologicznie. I tak powstała powieść pamiętnikarsko-gawędowa, dokumentarna i przygodowa.
Niestety, pomimo zachowania estymy do twórczości Jeża czy Kraszewskiego, pozytywiści czuli niechęć do powieści historycznej, gdyż ta, według ich opinii, nie ukazywała problemów dnia teraźniejszego. Zresztą uważali ją za wewnętrznie sprzeczną, pełniącą funkcję rozpraw i tekstów naukowych, ale wprowadzającą również fikcję. Mylącą to, co rzeczywiste z tym, co zmyślone, a więc niebezpieczną. E. Orzeszkowa swego czasu napisała: „Lekko traktować przeszłości nie wolno, a powieść historyczna niedoskonale napisana, zamiast pożytek, szkodę przynosi…”.
Z tychże powodów powieść historyczna znajdowała się na bocznym torze. Zmieniło się to dopiero u progu lat osiemdziesiątych. Wystąpił jednak kolejny problem. Konserwatywnych publicystów z przedstawicielami „młodych” poróżnił wybór tradycji i niepodobne jej ocenianie. Dla pozytywistów karty historii świadczyły przede wszystkim o obrazie społeczeństwa i ludzkim rozwoju cywilizacyjnym, natomiast dla ich przeciwników dawniejsze losy to zbiór wielkich wartości, wzorów do naśladowania. Pogodziła ich dopiero pierwsza część Trylogii „Ogniem i mieczem” H. Sienkiewicza, która i przedstawiła sobą walor artystyczne, i spełniała oczekiwania ludzi na optymizm związany z bohaterstwem kraju.