Zezwolenie autorki – Kamelii Grater
na opublikowanie tejże pracy na stronie:
werbalnik.pl
Noc już w starożytności kojarzyła się z tym, co mroczne i ciemne. Biblia ukazuje nam noc i związaną z nią ciemność jako grzech i śmierć. W Księdze Psalmów przeczytać można „Siedzieli w ciemnościach i w cieniu śmierci (…). Bo, sprzeciwili się słowom Bożym”. Cień również sprzężony z ciemnością, w przeciwieństwie do tego łączącego się z opieką, to zła noc. Hiob załamany ciągłym, niesprzyjającym losem, nieumiejący sobie wyłożyć, dlaczego Wszechdobry go tak karze, rzekł: „Pójdę i nie wrócę się, do ziemi ciemnej i okrytej mgłą śmierci, ziemi nędzy i ciemności, kiedy cień śmierci jest”. Cień jest znakiem śmierci, albowiem w momencie śmierci Jezusa na krzyżu ziemię ogarnął niezbadany mrok. Grecy wierzyli, iż dusze przebywają w Hadesie i przybierają postać cieni, a ten kraj zmarłych to kraina cieni, czy też Królestwo Cieni, gdzie mrok przypomina nic innego, jak właśnie noc.
W średniowiecznej „Boskiej Komedii” D. Alighieriego noc to początek, gdyż to wtedy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek rozpoczyna się wędrówka Dantego po zaświatach. To właśnie droga ku doskonałości. Z ciemności poeta będzie się przybliżał do jasności (świtu), czyli Boga. Cień w tej epoce to ignorancja, niewiedza: „Nie jest jasnością, co nie jest strumieniem niezmąconego blasku; jest ciemnością i grzechem ciała albo jego cieniem”.
Renesans z kolei cień przedstawia jako duszę zmarłego. Makbet Szekspira, któremu podczas ucztowania ujawnia się widmo zamordowanego z jego rozkazu Banka, wykrzykuje: „Precz okropny cieniu!…” Cień ukazuje też znikomość ludzkiego życia, gdyż Makbet, rozważając właściwości ludzkiego życia, posuwa się do myśli, iż „Życie jest tylko przelotnym półcieniem”. Ciemność to zbrodnia, grzech. On zdaje sobie sprawę z faktu, że z chwilą, gdy popełni zbrodnię, okryje go ciemność grzechu, liczy na to, iż w tych ciemnościach ukryje się jako zbrodniarz:
„Gwiazdy, skryjcie światło,
Czystych swych blasków nie rzucajcie na tło
Mych czarnych myśli; nie pozwólcie oku
Napotkać dłoni ukrytej w półmroku,
Aby się mogło przy spełnieniu zatrzeć
To, na co strach mam po spełnieniu patrzeć”.
Cień to także zacisze „Idźmy poszukać ustronnego cienia”. Cień snów u „Hamleta” W. Szekspira to bezwartościowość, nicość: „Same już sny nie są czym innym, tylko snów cieniem”. Wiliam Szekspir w utworze „Sen nocy letniej” ukazał w rzeczywistości baśniowej czworo młodych ludzi protestujących wobec sprzeciwu rodziców. Akcja dramatu rozgrywa się właśnie w nocnej scenerii. Zaczarowany las, emanujący magią, nadaje nocy wymiar nierzeczywisty. Noc, czyli w tym wypadku i natura ukazana jest w charakterze pory wyzwalającej siły, które sprzyjają takim uczuciom jak miłość. Noc tutaj nie ma pejoratywnego znaczenia, wręcz przeciwnie, odgrywa pozytywną funkcję.
Podczas baroku w „Sonecie IV” M. Sępa – Sarzyńskiego ciemność to grzech, a nawet sam Szatan, który został okrzyknięty hetmanem ciemności, wprowadzającym przeciwko człowiekowi wszystkie swoje wojska. Misją człowieka jest nieustanna walka z duchem ciemności, ale może w niej być zwycięzcą tylko wtedy, kiedy odda się w opiekę Wszechmocnemu. Ciemność, mrok to tutaj są symbole nieczystości, ziemskich pokus. Natomiast w „Krótkości żywota” D. Naborowskiego, cień to nic innego jak znikomość ludzkiego życia. Autor wykorzystał motyw vanitas – marności i znikomości ludzkiego życia. Podkreślał przemijalność, która towarzyszy każdemu, a na końcu definiuje żywot ludzki tak: „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”.
W czasie trwania romantyzmu powstały „Dziady” Adama Mickiewicza, w których ciemność to niewiedza, uśpienie, marazm, bierność. Konrad, siedząc w osamotnieniu w więzieniu, rozmyśla nad losami ziemi i ludzi. Krytykuje ich postawę bierną, zadaje sobie pytanie, czemu zostali oni ogarnięci ciemnością:
„Zaszło słońce – wołają astronomy z wieży.
Ale dlaczego zaszło, tego nikt nie bada.
Ciemności kryją ziemię i lud we śnie leży
Lecz dlaczego śpią ludzie, nikt nie odpowiada”.
Adam Mickiewicz w Sonetach krymskich „Bakczysaraj w nocy” i „Stepy akermańskie” nieraz powraca do opisu nocy. Nawiązując do lubianego w czasach romantyzmu motywu Orientu, stworzył wizerunek miasta Bakczysaraj:
„[…] Srebrny król nocy dąży spocząć przy kochance.
Błyszczą w haremie niebios wieczne gwiazd kagańce,[…]
Pod namiotem ciemności; niekiedy z ich szczytu
Budzi się błyskawica i pędem farysa
Przelatuje milczące pustynie błękitu”.
Co prawda panuje mrok, acz nie jest to mrok nieprzebyty, świat bowiem oświetlają gwiazdy, czasem i błyskawica. Z podobnym obrazowaniem mamy do czynienia w „Stepach akermańskich”:
„Już mrok zapada, nigdzie ni kurhanu;
Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi […]”.
W ogarniętych nocą miejscach panuje głucha cisza – symbol spokoju i równowagi. Noc nie jest tu nieprzyjazna. Poeta ukazuje jej tajemnicze piękno, czemu służą wyszukane metafory, porównania i epitety.
Adam Mickiewicz w dziele „Świteź” ukazuje jezioro w czasie nocy, które jest miejscem zjawisk nadprzyrodzonych, dziwów.
W „Królu Olch” J. Wolfganga Goethego noc jest polem do popisu wyobraźni. Schorowany chłopiec, którego ojciec wiezie do domu, słyszy wzywający go głos tytułowego króla i widzi postacie tańczące wśród drzew:
„Czy widzisz, mój ojcze, tam tańczą wśród drzew.
Srebrne królewny, czy słyszysz ich śpiew?
-O, synku mój, to księżyc tak lśni,
–To księżyc tańczy wśród czarnych pni”.
Nie do końca jest oczywiste, czy dziecko to ma urojenia spowodowane złym stanem zdrowia, czy po prostu widzi i słyszy więcej od ojca racjonalnie podchodzącego do świata. Mamy tu do czynienia z romantyczną wizją nocy jako czasu przeznaczonego dla istot nadnaturalnych. To one, wywodzą się z natury, wychodzą ze swych schronień i zaczynają dominować w świecie, które okazuje się wtedy także, czy raczej przede wszystkim i ich królestwem.
Natomiast w utworze pt. „Bema pamięci żałobny rapsod” C. K. Norwida cień to dusza zmarłego „Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz”. Grób nie zatrzymał pochodu, lecz otworzył drogę do przyszłości, gdyż został przekroczony, a pochód podążył dalej.
W pozytywizmie, w „Zbrodni i karze” F. Dostojewskiego ciemność to nic innego jak grzech i śmierć. Ciemność wyłania się w chwili, gdy postać jest bliska popełnienia samobójstwa: „Pochylony nad wodą bezwiednie wpatrywał się w niebo różowiejące łuną zachodzącego słońca, w długi szereg kamienic coraz bardziej szarych w gęściejącym mroku, w pewne okienko na facjatce domu przy bulwarze po lewej stronie, błyszczące tak, jakby stało w płomieniach, gdy przez moment prześlizgiwał się po nim ostatni promyk słońca, patrzył w czarna kipiel kanału i nie mógł od niej oderwać wzroku”.
W Młodej Polsce w utworach S. Żeromskiego: „Rozdzióbią nas kruki, wrony…” i „Zmierzch”, ciemność to beznadziejność losu bohaterów i klęska, rozpacz. Pierwsze opowiadanie kończy się pełnymi goryczy, smutku i lęku zdaniami:
„Trzepały się nad tym żywym trupem, wzlatywały,
spadały i krążyły wron całe gromady.
Zorza szybko gasła. Zza świata
szła noc, rozpacz i śmierć…”.
W drugim utworze Gibałowie są reprezentantami losu najuboższych. Zmuszeni pracować ponad własne siły przy wywozie torfu, zatracają z czasem cechy ludzkie. Wyczerpująca praca pozwala im jedynie na skromne bytowanie. Taką egzystencję trudno nazwać życiem. Mordercza praca od świtu do wieczora pozbawia chłopców możliwości godnego żywota. Macierzyńskie uczucia Gibałowej muszą zejść na dalszy plan wobec konieczności zarabiania na życie. Obrazy przyrody korespondują z ich pracą. W ich opisach dużą rolę odgrywa gra świateł i cieni oraz kolorystyka. Te pejzaże natury współpracują z resztą, jako że nadają nastrój opowiadaniu: „I teraz oto z dala noc idzie dalekie, jasnoniebieskie lasy sczerniały i rozpływają się w pomroce szarej, na wodach blask przygasa, od stojących przed zorzą świerków padają niezmierne cienie”.
Młodopolski utwór Kazimierza Przerwy – Tetmajera „Melodia mgieł nocnych” (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym) jest obrazem impresjonistycznym (konkretnie ujętego, ulotnego momentu):
„Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,
lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie… […]
Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona,
lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona […]”.
Noc jest tutaj tylko pretekstem, jakby tłem dla plastycznego przedstawienia wszelkich zjawisk dokonujących się wtedy, gdy mrok spowija ziemię. Ukazuje się nam obraz niezwykle barwny, a nawet wesoły. I pełen jest on dynamizmu – noc pod warunkiem, że zostanie zachowany warunek ciszy, daje człowiekowi możliwość bliskiego połączenia się z naturą dzięki uzewnętrznieniu przez niego emocji.
W 20-Leciu Międzywojennym „Lato 1932 XXVII Iwaszkiewicz ukazuje noc jako zagrożenie. Ta pora dnia to symbol lęku, ciemność wywołuje strach, zmienia kształty przedmiotów i sprawia, że rzeczywistość staje się obca. W zwrotce pierwszej określona zostaje sytuacja podmiotu lirycznego, który bezowocnie stara się opanować lęk przed omawianą porą dnia.
„Ja tylko tak udaję,
że się nocy nie boję,
Kiedy w moim pokoju
Przed czarnym oknem stoję…”.
W „Sklepach cynamonowych” B. Schulz noc przedstawił jako podświadomość, czas mityczny, dzieciństwo. W opowiadaniach tych pory dnia posiadają własne symboliczne znaczenie. Porom roku odpowiadają pory dnia: poranek, południe, wieczór, noc. Ta ostatnia to czas snów, marzeń: „W taką noc, jedyną w roku, przychodzą szczęśliwe myśli, natchnienia, wreszcie tknięcia palca bożego”.
„Mistrz i Małgorzata” M. Bułhakowa kojarzy ciemność z wątpliwościami, odkrywaniem prawdy. Istotnymi porami dnia są: zmierzch (kiedy bohaterów ogarniają wątpliwości) i noc (czas wyciągania wniosków i odkrywania własnej natury).
W literaturze Współczesnej Czesław Miłosz w utworze „Do polityka” ciemność porównał do zła i zagrożenia w jego wierszu pojawiają się słowa „Ciemność nadchodzi” w odniesieniu do sytuacji, gdy człowiek odpowiedzialny za losy ludzi odwraca się od nich, chcąc uniknąć odpowiedzialności, konieczności rozwiązywania problemów.
Tytułowe ciemności w dziele J. Andrzejewskiego „Ciemności kryją ziemie”, wiążą się z inkwizycją, totalitaryzmem. Tytuł powieści został zaczerpnięty z monologu Kordiana z III części „Dziadów” Mickiewicza. Fragment tej wypowiedzi jest również mottem książki:
„Zaszło słońce, wołają astronomy z wieży
Ale dlaczego zaszło, nikt nie odpowiada;
Ciemności kryją ziemię i lud we śnie leży,
Lecz dlaczego śpią ludzie, żaden z nich nie bada.
Przebudzą się bez uczucia, jak bez czucia spali”.
Lud pogrążony w utworze we śnie i ciemności to lud nieświadomy i zniewolony. Tytułowe ciemności to skutek bezkrytycznego przyjęcia ideologii i terroru idei. Ciemności są także symbolem Szatana. W nocy, w ciemności Torquemada prowadzi rozmowę z Diego, usiłując przekonać go do fałszu idei, której obydwaj służyli. Pod koniec życia inkwizytor pragnie światła, czyli w tym przypadku prawdy i nowych czystych idei, ma świadomość, że jego działalność pogrążyła ludzi w kłamstwie i zbrodni. W ostatniej rozmowie z Diego zwraca się do niego ze słowami: „Czemu tu tak ciemno? Każ przynieść świece. Niestety, na całą ziemię sprowadziliśmy ciemności. Trzeba będzie dużo światła?”.
„Ocalony” T. Różewicza przedstawia ciemność jako zło. W świecie pozbawionym kryteriów i praw moralnych podmiot wiersza czuje się zagubiony i niezdolny do życia. W chaosie spowodowanym II wojną światową odwołuje się do języka i wyobrażeń biblijnych, wypatruje trwałych wartości i zasad oraz autorytetu, które przywróciłby światu i ludziom jasne kryteria i właściwy porządek moralny:
„Szuka nauczyciela i mistrza
niech przywróci mi wzrok słuch i mowę
niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
niech oddzieli światło od ciemności”.
Świat, w którym boskie i ludzkie wartości uległy totalnemu zniszczeniu, potrzebuje ponownego stworzenia, nowych zasad i pojęć, które zrekonstruowałyby zburzony porządek etyczny.
Krzysztof Kamil Baczyński w utworze „Pokolenie” ukazał noc, która w czasie trwania wojny zlewa się z dniem. Chociaż jest to czas snu, jednak daleko takiej nocy do tej, co daje odpoczynek. Walczący musi być czujny bez ustanku:
„Usta ściśnięte mamy, twarz wilczą,
Czuwając w dzień, słuchając w noc. […]
Nas nauczono. Nie ma litości.
Po nocach śni się brat, który zginął […]
Wstajemy nocą. Ciemno jest, ślisko.
Szukamy serca – bierzemy w rękę,
nasłuchujmy: wygaśnie męka,
ale zostanie kamień – tak – głaz”.
Noc nie różni się niczym od dnia poza oczywistym faktem – jest ciemno. Jednak człowiek przestaje to zauważać, przestaje być czuły na cokolwiek. Noc, w czasie, której panuje względny spokój, pokazuje tylko w wyraźniejszym świetle spustoszenia, jakich dokonuje wojna. Nie tylko materialne, ale szczególnie mentalne. Chwila nocnego odpoczynku to też czas na zrozumienie swej bezradności w obliczu czasów i uświadomienie sobie swojej anonimowości, w której przychodzi ginąć. We „Władcy Pierścieni” W. R. R. Tolkiena ciemność jest znakiem zła, zagrożenia, nienawiści. Przedstawicielem władcy zła – Morgotha jest w powieści Sauron. Pozbawiony cielesnej postaci najpierw zamieszkiwał Mroczną Puszczę, a potem chciał zawładnąć Śródziemiem.
W „Jądrze ciemności” J. Conrada ciemność to stan duszy, symbol zgubienia. Przenośne znaczenie ma zresztą cały tytuł powieści. Kobiety robiące na drutach to „odźwierne u wrót Ciemności”, co przywołuje skojarzenie z tradycyjnym piekłem w „Odysei” Homera, „Eneidzie” Wergiliusza i „Boskiej Komedii” Dantego. W utworze okazany jest obłęd cywilizacji, pozornie niosącej światło i postęp, a naprawdę nędzę i wyzysk. W tej sytuacji bohater usiłuje zgłębić jej jądro, sens, znaczenie, przeniknąć otaczające go ciemności. Istotę akcji stanowi proces poszerzania się świadomości moralnej. Jak powiada Marlow, znaczenie jego podróży polegało tylko na tym, że rzuciła ona „jak gdyby pewien rodzaj światła na to, co mnie otaczało, i na moje myśli”. To duchowa podróż odkrywcza, która oświetla ciemności okrywające ludzką duszę do jądra prawdy, nigdy do końca nie zgłębionej. Tytuł oznacza środek czarnego kontynentu, jak również duszę człowieka żyjącego we współczesnej cywilizacji, poddanego jej naciskom, ulegającego jej. Zestawienie słów: jądro i ciemności łączących w sobie konkret i bezkształt, zaskakuje, bo trudno wyznaczyć w nieograniczonej przestrzeni środek, centrum. Z kolei ciemność w sensie moralnym oznacza – ogólnie rzecz biorąc – zło, jądro zaś kojarzy się w tym znaczeniu z sensem, prawdą, a więc i z dobrem. Metaforyczne sformułowanie „jądro ciemności” jest więc oksymoronem.
Literatura bogata jest w treści związane z nocą. Innymi przykładami są dzieła: „Legenda o św. Aleksym”, w którym spotykamy się z nocą poślubną i opuszczeniem swojej małżonki przez Aleksego w celu udania się na tułaczkę; „Tren XIX” Jana Kochanowskiego, w którym zawarty został sen a w nim wizja zmarłej matki trzymającej w ręce jego córkę – Urszulkę, scena ma miejsce nocą; „Pospolite ruszenie” Wacława Potockiego ukazuje, że nocą wróg napada na obóz wojskowy a szlachta, zamiast walczyć, nadal śpi; „Noc” Aleksandra Puszkina akcentuje fakt, iż w nocy jest czas na miłość i poezję; „Nocą” Bolesława Leśmiana wyjaśnia, że noc jest symbolem niebytu, próżni, strachu; „Noc Listopadowa” Stanisława Wyspiańskiego pokazuje, że w noc, w którą wybucha powstanie Demeter i Kora żegnają się ze sobą; „Mały Książę” pisarza o danych: Antoine de Saint-Exupéry ukazuje nocne gwieździste niebo, które wzrusza i zachwyca:
„Słodko jest nocą patrzeć na niebo, gdy kochasz różę, która znajduje się na jednej z gwiazd. Wówczas wszystkie gwiazdy są ukwiecone”.
Najbardziej jednak utkwiły mi „Baśnie z tysiąca i jednej nocy”, w której każdej nocy Szeherezada opowiada sułtanowi inną baśń. Jedną z tych baśni jest ta pt. „Opowieść o niewolnicach różnych kolorów”, w której biała niewolnica wskazując na czarną, rzekła: Biada ci, ty czarna! Powiadają, że biel mówiła: „Ja jestem światłem jaśniejącym, pełnią księżyca, barwa moja jest jasna, moje czoło jest źródłem blasku (…) Moja barwa jest jak szczęśliwy dzień, świeży kwiat i jaśniejąca gwiazda”. Czarna niewolnica odpowiedziała: „Czy nie wiesz, że w Koranie, objawionym Prorokowi i Posłannikowi Allacha, zapisano takie słowa Najwyższego: «Przysięgam na noc przysłaniającą wszystko i na dzień jaśniejący blaskiem». Gdyby noc nie była najwspanialsza, Allach nie zaklinałby się na nią i nie wymieniłby jej przed dniem. Zgodni są co do tego ludzie mądrzy, o bystrych umysłach. Czy nie wiesz, że czerń jest ozdobą młodości, a kiedy nadchodzi siwizna, minęły już rozkosze i zbliża się czas śmierci?” Przywołała słowa poety:
„Czarna jest, lecz jasne czyny jej jak słońce,
Niby oczy światłem swym promieniejące.
Gdy szaleństwa miłowania mnie ogarną,
Wiedźcie o tym, żem szalony jest przez czarną.
Barwą moją – czerń podobna nocnym mrokom,
Dzięki którym księżyc może lśnić wysoko”.
Potem pyta się, czy jest coś piękniejszego niż spotkania kochanków w środku nocy. W końcu to ciemności osłaniają ich przed plotkarzami i oszczercami. Przywołuje słowa innych poetów:
„Gdy przychodzę, nocy czerń mój krok osłania,
Gdy odchodzę, białość zdradza mnie świtania”, oraz
„Ileż nocy ukochany spędził razem ze mną
Gdy nas mrok otaczał zewsząd, gdy w krąg było ciemno!
Gdy jutrzenka przyszła, z lękiem popatrzyłem na nią
I ukochanemu rzekłam, że magowie kłamią”, a także
„Przyszedł do mnie, osłoniwszy się koszulą mroku,
Był ostrożny, przelękniony i przyśpieszał kroku.
Rozścieliłam mu swe lica, stęskniona ogromnie,
Aby stąpał po nich w drodze, co go wiodła do mnie.
Zalśnił księżyc i nieomal zdradził naszą sprawę,
Ostry był i wąziuteńki jak paznokcia skrawek.
Potem było to, co było. Prawda jest ukryta.
Dobrej myśli bądź i o nic więcej mnie nie pytaj”.
Wyrecytowała również takie oto teksty:
„Tylko nocą czas sposobny jest na schadzkę wszelką:
Słońce jest donosicielem, noc zaś stręczycielką”,
„Kiedy nocą wszystko w krąg ucichło,
Przyszedł do mnie w ciemnościach kochanek.
Przytuleni usnęliśmy rychło
I rozdzielił nas zbyt wcześnie ranek.
Więc Allacha błagam dziś w pokorze:
«Znów nas połącz, gdy się stanie ciemno!»
Noc nam przedłuż, o wszechmocny Boże,
By mój miły dłużej leżał ze mną!”.
Za to w „Opowieści o Alim Szar i niewolnica Zumurrud” czytamy:
„We śnie zobaczyłam ciebie, łoże dzielącego ze mną
I z twych ust scałowywałam chłód najsłodszy nocą ciemną…”.
W „Opowieści o targarzu i dziewczętach”, a dokładnie w „Opowiadaniu najstarszej dziewczyny” zawarty został wiersz:
„Nocą razu pewnego zobaczył astronom
Postać piękną i dumną w szaty ustrojoną.
Włosy jej Saturn czernią przepiękną obdarzył
I przydał barwy piżma jej szlachetnej twarzy.
Mars nie skąpił czerwieni dla jej ust wspaniałych,
Zasię Łucznik jej spojrzeń ofiarował strzały:
Merkury – rozum, którym wszech wobec zachwyca,
A zawiść odwróciła od niej Niedźwiedzica.
Pogrążył się astronom w wielkie zadziwienie,
Bo i księżyc u stóp jej ucałował ziemię”.
Powstało wiele aforyzmów, powiedzeń, wierszy, w których mamy do czynienia z nocą. Są to ubrane w piękną treść myśli ludzi sławnych i mniej znanych:
„… o nocy! Święta nocy!
Płonąca rajem czarodziejskich bajek,
Cudem rozjarzeń i tęczą rozzłoceń -,
Jak śnieg cichutka, biała jak opłatek,
Którym się dzielisz z całym,
Z całym światem -,
O nocy, pod gwiazd milczeniem dalekim,
Wśród której Bóg
Się pobratał z człowiekiem!”
„Noc Wigilijna” Józef Aleksander Gałuszka
„Ja widzę ludzkie życie jako głęboką, ciemną noc, która
nie byłaby do zniesienia, gdyby tu i ówdzie nie
rozpalały się błyskawice, których nagła jasność jest tak
zbawienna i cudowna, że te krótkie sekundy mogą zatrzeć lata
ciemności i je wynagrodzić”
„Gertruda” Hermann Hesse
„Po bezsennej nocy papieros ma smak złowieszczy”
„Zeszyty 1957 – 1972” Emil Cioran
„Nieraz, gdy zanurzałem się w nocy, w głębokich
nocach, które rozpościerają przed umysłem istotę
świata, jak mogłem wiedzieć, czy jeszcze jestem,
czy już mnie nie ma”
„Brewiarz zwyciężonych (I. 3)” Emil Cioran
„Bywają noce tak pełne udręk, że nazajutrz należałoby
zmienić nazwisko, bo nie jest się już tym samym, co pierwej”
„Zeszyty 1957 – 1972” Emil Cioran
„Nocy, które przespaliśmy, jakby nigdy nie było;
pozostają nam w pamięci tylko te, w które cierpieliśmy, nie mogliśmy
zmrużyć oka. Stąd suma naszych nocy jest sumą naszych bezsenności”
„Zeszyty 1957 – 1972” Emil Cioran
„[…] noc jest niewspółmiernie dłuższa od dnia”
„Opowieść rozbitka” Gabriel Garcia Márquez
„Szatan w ciemności łowi, jest to nocne zwierzę,
Chroń się przed nim w światło, tam cię nie dostrzeże”
Adam Mickiewicz
„Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy, i noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy”
Adam Mickiewicz
„Jeśli jest noc, musi być dzień, jeśli łza – uśmiech”
Jan Twardowski
„ […] zawsze jest taka godzina za dnia i w nocy,
kiedy człowiek jest tchórzem”
Albert Camus
„Musisz kopać noc, aż zbroczy ją światło dnia”
„Kości księżyca” Jonathan Carroll
„Już wtedy zdałem sobie sprawę, że szukanie jest
moim znakiem, emblematem łażących po nocy bez określonego
celu, racją bytu tych, którzy niszczą kompasy”
„Gra w klasy (Z tamtej strony, 1)” Julio Cortázar
„Wino przypomina także głęboką rzekę, wędrującą z
szumem przez wiosenną noc. I przypomina morze,
kołyszące na chłodnej fali słońce i wicher”
„Peter Camenzind” Hermann Hesse
„A gdybym sama była duchem? […[ Wieczór przemienił się w noc i wieś
jest za cicha na takie myśli. Odsuwam je od siebie jak ciemną zasłonę, ale
wcale nie robi się przez to jaśniej”
Isabel Abedi
„Lubię tę aurę ciemności, która go otacza. Lubię jego twarz, smutne oczy.
Jest dziwnie piękny, niczym noc bez gwiazd”
Isabel Abedi
„Ta ziemia nie przyrzekła mi nieśmiertelności. Cóż mi po życiu duszy, jeśli nie będę miał oczu by widzieć Vicenzę, ani rąk, by dotykać winogron z Vicenzy, ani skóry by czuć dotknięcie nocy w drodze z Monte Berico do Villa Valmarana?”
Albert Camus
„Noc bardziej rozumie, lecz dzień więcej daje”
„Parada paradoksów” Władysław Grzeszczyk
„W życiu wszystko ma swój zmierzch. Tylko noc kończy się świtem”
„Parada paradoksów” Władysław Grzeszczyk
„Każdego ranka, każdej nocy
Dla męki ktoś na świat przychodzi.
Jedni się rodzą dla radości,
Inni dla nocy i ciemności”
William Blake
„Nazwy dni różnią się między sobą: noc ma tylko jedną nazwę”
Elias Canetti
„Są noce, gdy przyszłość traci wszelką wagę,
a spośród wszystkich jej chwil pozostaje ta,
w której postanowimy skończyć z sobą”
„Zły demiurg (Spotkania z samobójstwem)” Emil Cioran
„A ja wam mówię, że Bóg ma też noce bezsenne”
Maria Konopnicka
„Moje noce są tylko chwilowym zawieszeniem broni”
Antoine de Saint-Exupéry
„[…] niech nie ślubuje przebrnąć przez ciemności nocy, kto nie widział jeszcze zmroku”
John Ronald Reuel Tolkiem
„Czasem noce są zbyt ciemne, by je ujrzeć”
Stanisław Jerzy Lec
Motyw nocy występuje nie tylko w literaturze, ale również w malarstwie i jest widoczny chociażby u Caspara Davida Friedricha w „Mężczyzna i kobieta obserwujący księżyc”. Artysta jest eksponentem niemieckiego romantyzmu, namalował parę w zagadkowej scenerii. Widzimy mocno pochylone drzewo z powyginanymi gałęziami, dramatycznie próbujące utrzymać równowagę. Z lewej strony stoi odwrócona tyłem do widza para obserwująca niebo. Głównym bohaterem obrazu jest sam księżyc w świetlistej poświacie, znajdujący się w centrum obrazu. To księżycowe światło sprawia, że para przystaje i obejmując się, przeżywa nocne zjawisko.
U Vicenta van Gogha w obrazie „Kawiarnia nocą” widzimy wąską uliczkę, przy której znajduje się mała kawiarenka oblana żółtym światłem wieczornych lamp. Przy stolicach siedzą ludzie i rozmawiają ze sobą. Brukowana uliczka zlewa się z cieniem na horyzoncie. Podłoga ulicznej kawiarenki wydaje się płonąć. Kolory nocy są tu silnie przejaskrawione, co nadaje tej pracy niepowtarzalny wyraz. W sposób gęsty zostało namalowane niebo ubrane w biało – żółte gwiazdy wibrujące ponad miastem. Tak właśnie wyglądają francuskie kawiarenki nocą – w ciepłym świetle przyjmują wieczornych gości, którzy spędzają długie godziny na rozmowach do świru. Twórca upodobał sobie tę porę dnia, wtedy też spotykał w kawiarniach ciekawych ludzi, których później portretował. Innym jego obrazem związanym z nocą jest „Gwiaździsta noc”, w którym rzeka i niebo skąpane są w granacie i blasku gwiazd.
Natomiast gonitwę psów i kłusowników za dziką zwierzyną w czasie nocnej pory dnia ujął w obrazie pt. „Polowanie” Uccello. Widok rzeki rozświetlonej dzięki światłu księżyca namalował Józef Chełmoński, a obraz ten zatytułował „Dniestr w nocy”. Maksymilian Glerymski namalował w „Drodze w nocy” wiejską dróżkę z domami rozświetlonymi światłem księżyca. Za to Eugeniusz Eibisch w „Dorożki nocą” ukazał pędzące dorożki w świetle nocnych latarni. James Whister w „Nokturn w błękicie i złocie” ujął widok zatoki w poświacie księżycowej. Artyr Grottger w „Nokturn” przedstawia mężczyznę w księżycowej poświacie, a Ren Magritte w „Imperium światła” – dom na granicy dnia i nocy. Stanisław Wyspiański ukazał konary drzew jak ludzkie sylwetki w onirycznym tańcu w dziele pt. „Chochoły”.
Temat nocy słyszalny jest w muzyce. „Noc na Łysej Górze” Modesta Musorgskiego, a dokładnie treść programowa tego utworu nawiązuje do pogańskich wierzeń i sabacie czarownic i diabłów na Łysej Górze w noc św. Jana. Utwór składa się z trzech części podzielonych wewnętrznie na drobniejsze epizody. W początkowym fragmencie utworu nastrój grozy wywołuje zgiełk podziemnych duchów naśladowany przez orkiestrę. W części II fanfary trąbek ogłaszają przybycie Lucyfera na spotkanie z czarownicami. Orgiastyczną atmosferę upiornej nocy ilustruje motyw oboju. W części III parodia melodii starocerkiewnych symbolizuje „czarną mszę”. Kulminację sabatu wyznacza dźwięk dzwonu wiejskiego kościoła, który rozprasza duchy ciemności i zwiastuje nadchodzący świt. W finałowym „Andante” następuje radykalna zmiana nastroju wprowadzona przez solo klarnetu symbolizujące wschód słońca.
De Mono „Moje miasto nocą” (płyta Stereo Hity) przedstawia świat, w której zaakcentowana jest samotność mieszkańców miasta podczas długich godzin nocnych. W ciemności zagrożenie kroczy po schodach i ostrymi nożami w kieszeniach. Ludzie za drzwiami ze strachu zamierają w bezruchu. Z nastaniem nocy zastrachani unikają zła, przeraźliwie ryczą alarmy okradanych aut i brak kogoś, kto potrafiłby je zliczyć. Po zgaszeniu świateł mieszkańców miasta nagle ogarnia strach, który daje wrażenie, że wszystko poddaje się procesowi przemijania, ulatania, aż w końcu kończy swoje istnienie.
„Białe noce” z cyklu „Pory roku” Piotra Czajkowskiego op. 37 bis ukazuje noc polarną, która dla wielu jest zjawiskiem wspaniałym, godnym uwagi, prowadzącym do radości i kontemplacji.
Tematyka nocy ma miejsce również w filmie, przykładem jest „Noc na ziemi” reżysera Jiona Jarmush’a. Film podzielony został na kilka części, każda z nich opowiada inną historię, w innym miejscu na ziemi. Dwie rzeczy, które łączą te wydarzenia to fakt, że sytuacje rozgrywane są w taksówce i dodatkowo następują w nocy. Noc w tym filmie stwarza aurę niesamowitości, tajemniczości, szczególnie że niektóre wydarzenia rzeczywiście zaskakują. Inni ludzie, inne kultury, inne obyczaje, inne kontynenty a wydarzenia dzieją się w tym samym czasie, choć to różne sfery czasowe. Ten sam schemat, noc jest wszędzie taka sama tylko ludzie i sprawy inne.
Drugi film, w którym motyw nocy jest z łatwością zauważalny to „W księżycową jasną noc”, którego reżyserem jest Keith Chordon. To historia żołnierzy podczas wojny światowej we Francji. Kilku Amerykanów zmęczonych już okropieństwem wojny zajmuje stary dom w lesie. Niedaleko ich stacjonuje kilku niemieckich żołnierzy, tak samo wymęczonych, jak Amerykanie. Wszyscy żołnierze już nie chcą walczyć, zabijać i równie silnie pragną żyć. Skoro akurat zbliżają się Święta Bożego Narodzenia, postanawiają na chwilę odłożyć oręż i wspólnie spędzają świąteczną noc. Moty nocy został ukazany jako magiczna pora, która połączyła pozornie wrogich sobie żołnierzy, ale którzy są, aliści ludźmi mającymi uczucia i podobnie odczuwają cierpienie, okrucieństwo i strach.
Z nocą spotykamy się w filmie „Nocny słuchacz” reżyserii Patricka Stettnera, podczas której ma miejsce audycja radiowa i spotkania. „Noc w muzeum” reż. David Kendall ukazuje noc nieodpowiednich zachowań młodych ludzi. Natomiast reżyser Dariusz Błaszczyk w „Tylko jedna noc” przedstawia tylko jedną noc, ale za to wspólnie spędzoną przez bohaterów i wiele wyjaśniającą. „Milion za noc” reżysera Jamesa Tobaek pokazuje nocną, nienormalną i niemoralną propozycję dla pięknej dziewczyny. W „Upadłych aniołach” w reżyserii Kar Wori Wong noc jest pełna wydarzeń istotnych dla rozwoju akcji tegoż filmu. „Gorączka sobotniej nocy” Johna Badhama ukazuje nam gorącą i taneczną noc zmieniającą życie głównych postaci. Dziesiąta muza „Niewinni czarodzieje” reżysera Andrzeja Wajdy ukazuje nam bohaterów wspólnie spędzających ze sobą noc i to właśnie jest istotą filmu. „Noc” reż. Michelangelo Antonioni objawia nam noc, która zaważyła o losie związku bohaterów. W „Ewa chce spać” Tadeusza Chmielewskiego, dziewczyna znalazła się w obcym mieście i to w dodatku nie kiedy indziej tylko nocą.
Czym jest noc? Noc to część doby, w czasie, której słońce znajduje się poniżej linii horyzontu, zatem nie świeci na danym obszarze planety. To okres od zmierzchu do świtu. Zjawisko to występuje na planetach księżycowych wokół gwiazd. Noc to specyficzna pora dnia, wszędzie bowiem zalega ciemność, na dworze wieje chłodem, a ludzi morzy sen. Ze względu na wszechogarniający mrok, noc pobudza ludzką wyobraźnię. Właśnie wówczas powstaje najwięcej dzieł literackich (zwłaszcza poetyckich), utworów muzycznych, pomysłów na film, a nawet dzieło malarskie.
Z drugiej strony noc kojarzy się z intymnością, miłością. W końcu mrok ułatwia ukrycie się przed resztą, a kochankowie zwykle chcą być niezauważalni dla świata. Noc to także akt tworzenia daje bowiem natchnienie. Wtedy także rozpoczyna się droga do poczęcia nowego życia. Noc ma w sobie coś niesamowitego, niewymownego, tajemniczego i dlatego tak fascynuje ludzi. Rodzą się wtedy historie paranormalne, stąd duchy wychodzące tak późną porą na świat. Niezwykłe te opowieści sprowadzają wszystko do jednego – do zła. Noc to miejsce, w którym panują złe moce, demony, wilkołaki. To w nocy najwięcej jest kradzieży, gwałtów, morderstw. Niewątpliwie, to ta pora dnia ma w sobie to, czego człowiek się boi i unika oraz przed czym ucieka.
Przykładami znanych nocy jest Noc Kupały (noc kupalna, kupalnocka, Sobótka, Noc Świętojańska), która jest słowiańskim świętem związanym z letnim przesileniem słońca, obchodzone w najkrótszą noc w roku, czyli najczęściej (nie uwzględniając roku przestępnego) z 21 na 22 czerwca. Noc świętojańska jest świętem państwowym na Łotwie po odzyskaniu niepodległości. Tak też wigilia św. Jana (23 i 24 czerwca) stała się wolna od pracy w tym państwie. Także i na Litwie dzień 24 czerwca od 2005 roku należy do dni wolnych od pracy. Obecnie jest to rodzime święto zakochanych. Noc Kupały stanowi propozycję alternatywną dla zachodnich Walentynek.
Inną ważną nocą jest noc astronomiczna. Czym ona jest? Jest to pora doby, podczas której słońce znajduje się co najmniej 18 stopni pod horyzontem. Porę, podczas której słońce jest wyżej, ale pod horyzontem, nazywa się zmrokiem astronomicznym (świt przed wschodem, zmierzch po zachodzie słońca). W pasie zawartym pomiędzy równoleżnikami = 49 stopni noc astronomiczna występuje przez cały rok. Na zewnątrz tego pasa w okresie letnim następuje przerwa w występowaniu nocy astronomicznej, przy czym długość tej przerwy rośnie w miarę oddalania się od równika. W tym czasie od zachodu do wschodu panuje zmrok. Są to tzw. białe noce. W szerokościach geograficznych większych bądź równych 67 stopni przez część roku słońce nie wschodzi, panuje wówczas na tych obszarach Ziemi noc polarna, która może trwać nawet pół roku. Kilka warunków przyczynia się do tego, iż noc polarna nie jest tak ciemna, jak mogłoby się to wydawać. Jak długo słońce nie jest zbyt nisko pod horyzontem, jego promienie nadal trafiają do wyższych warstw atmosfery, gdzie są rozpraszane i odbijane w kierunku powierzchni ziemi. Powoduje to powstanie zjawiska zmierzchu. W okresie przejściowym od zmierzchu cywilnego (słońce pomiędzy 0 a 6 stopni poniżej horyzontu) do nawigacyjnego (słońce między 6 a 12 stopni) jest możliwe przy bezchmurnym niebie czytanie gazety, książki przez osoby prawidłowo widzące. Gdy słońce w zmierzchu astronomicznym jest poniżej 18 stopni pod horyzontem, zanikają wszystkie ślady światła dziennego.
Istnieje także Noc Naukowców (europejska), która odbywa się co roku w ostatni piątek września i jest finansowana przez UE. Na imprezie tej spotykamy się z konkursami, wystawami, pokazami, wykładami, a nawet wycieczką. W czerwcu natomiast, mamy do czynienia z lubelską imprezą zwaną Nocą Kultury, a w czasie jej trwania można bezpłatnie uczestniczyć w szykowanych na tę jedną wyjątkową noc widowiskach. Noc ta bogata jest w przedstawienia teatralne, koncerty muzyki rozrywkowej i klasycznej, filmy kinowe, otwarte muzea i biblioteki. Noc kulturalna odbywa się również w Częstochowie, ale w innym czasie, albowiem dopiero w październiku. Wejście na imprezę jest jednorazowe i wynosi kilka złotych. Tutaj mamy do czynienia z muzyką poważną i bluesem oraz jazzem, reszta jest podobna do lubelskiego odpowiednika tej nocy. Wyodrębniona z kultury Noc Muzeów to impreza, która polega na otwarciu muzeów i galerii podczas nocy. Można zwiedzić miejsca zwykle niedostępne dla ogółu. Zwiedzanie, jeżeli coś kosztuje, to jest to kwota symboliczna i płacona jedynie przy pierwszym wejściu.
Noc jest równie ważna w religiach i nie mowa tylko o wspomnianej już Biblii chrześcijańskiej, ale także o religii muzułmanów: „Ktokolwiek modli się podczas Nocy Przeznaczenia z wiarą i oczekuje nagrody Allaha, temu wszystkie grzechy zostaną odpuszczone” (Al-Bari 4:294, Muslim 1:523). Podczas ostatnich 10 nocy Ramadanu Prorok miał zwyczaj modlić się całą noc i nudzić swoją rodzinę, by wraz z nim uczestniczyła w modlitwie. W tym okresie należy też zwiększyć ilość robienia dua. Aishah zapytała: „O wysłanniku Allaha! Jeśli wiem, kiedy jest Noc Przeznaczenia, co powinnam zrobić?”. Odpowiedział: „Powiedz: o Allah! Doprawdy Ty wybaczasz, kochasz wybaczać, zatem wybacz mi (Thmad 6:182). Prorok mówił: „Szukajcie Nocy Przeznaczenia podczas dziesięciu ostatnich nocy Ramadanu(…) (Bukhari 3:238). W tym hadisie dalej również znajduje się wskazówka, że noc może przypadać na 21, 23, 25 a szczególnie na 27, 29 noc Ramadanu. Allah zwiększył status Nocy Przeznaczenia, wybrał ją na moment objawienia Koranu, mówiąc: „A co się pouczy, co to jest Noc Przeznaczenia! Noc Przeznaczenia lepsza niż tysiące miesięcy”. Jak widać, w Koranie można znaleźć kilka wzmianek na temat tej nocy. „Zesłaliśmy ją w noc błogosławioną” (Sura 44:3).
Noc ma swoje zalety i wady, jak wszystko, co istnieje we wszechświecie. Nie musimy znać wszystkich zalet i wszystkich wad, aby wiedzieć, czym tak naprawdę jest noc. Wystarczy spojrzeć przez okno, kiedy nastanie wokół nas mrok i oddać się deliberacji. Jest to doświadczenie, które każdy z nas poniekąd odczuwa inaczej, przeto nikt za nas tego uczynić nie może. Sami musimy zgłębić jej tajniki, jakie mają na nas wpływ i cieszyć się tym, że jest coś, co odróżnia dzień od następnego dnia. Im więcej występujących różnic w naszym świecie, tym znacznie mniej odczuwamy rutynę naszego żywota. Jedno jest pewne, żadna noc i żaden dzień nie powtórzy się dwa razy i każdy dzień dąży do nocy, a każda noc do dnia, gdyż – jak to ujął Gustaw Herling „ostatecznie dzień następuje zawsze po nocy”:
„Żaden dzień się nie powtórzy,
nie ma dwóch podobnych nocy,
dwóch tych samych pocałunków,
dwóch jednakich spojrzeń w oczy.”
Wisława Szymborska
„Przez noc droga do świtania –
Przez wątpienie do poznania –
Przez błądzenie do mądrości –
Przez śmierć do nieśmiertelności.”
Roman Zmorski
Może istnieją ludzie, którzy nie potrzebowaliby nocy, acz to dlatego, że sama – jak to Stanisław Jerzy Lec ujął – „ciemność promieniuje z nich”. To dzięki nocy Robert Henri zauważył, że „sztuka niska nazywa rzeczy; mówi „Jest noc”. Sztuka wysoka stwarza wrażenie nocy…”. Noc jest jedyna w swoim rodzaju i należy się delektować nocną częścią naszego życia.
Ciekawostki dotyczące „nocy”:
Przykład 15 (piętnastu) utworów, w których tytułach rzuca się w oczy noc:
-
„Noc generałów” Hans Hellmut” Kirst;
-
„Noc długich noży” Hans Hellmut Kirst;
-
„Głos nocy” Dean R. Koontz;
-
„Korzystaj z nocy” Dean R. Koontz;
-
„Nocne dreszcze” Dean R. Koontz;
-
„Nocny przypływ” Stephen King;
-
„Nocna zmiana” Stephen King;
-
„Nocny latawiec” Stephen King;
-
„Noc kapłanów” Krzysztof Kotowski;
-
„Noc poślubna” Jayne Ann Krentz;
-
„Noc w Lizbonie” Erich Maria Remarque;
-
„Bractwo nocy i mgły” David Morell;
-
„Noc w bibliotece” Agatha Christie;
-
„Noce i dnie” Maria Dąbrowska;
-
„Noc listopadowa” Stanisław Wyspiański